کودتای امریکایی-انگلیسی ( کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ) که به سقوط دولت قانونی وقت ایران (دولت دکتر مصدق ) منجر شد، یاد آور مقطعی حساس از تاریخ سیاسی ایران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی است.

کودتای 28 مرداد در‌س‌ها و عبرت های فراوانی برای ملت ایران داشت و به عنوان یک نقطه عطف از مداخلات بیگانگان در تاریخ ایران ثبت شد. در سالهای اخیر مطالب و اسناد جدیدی در این باره منتشر شده است و حتی برخی مقام های امریکا به نقش مستقیم امریکا و انگلیس در این کودتا اذعان کرده‌اند.
برخی از اسناد در این باره توسط سازمان جاسوسی آمریکا تحت عنوان اسناد کودتا، رسما منتشر و پذیرفته شده که امریکا مستقیما"در این کودتا نقش داشته است. اما بخش های مهم این دخالت که درباره عملیات سری است تا سال های اخیر در میان اسناد طبقه بندی شده امریکا و انگلیس نگهداری می شد .
حدود دوسال قبل برای اولین بار تعدادی از این اسناد از وضعیت طبقه بندی خارج و منتشر شد. با وجود این ، اسناد منتشر شده دربخش هایی به صورت مخدوش و با حذف قسمت هایی از آن ، رسانه ای شد ، اما حتی همین اندازه از حقایق فاش شده درباره کودتای 28 مرداد کافیست تا بتوان در باره رفتار و مداخلات امریکا در ایران به قضاوت نشست .
آمریکا، درشش دهه گذشته به شکل های مختلفی با ایران خصومت ورزیده است .این خصومت در مقطعی با اقداماتی ازنوع طراحی کودتا برای تثبیت رژیم دست نشانده شاه در ایران بروز کرد و پس از پیروزی انقلاب در قالب اقدامات براندازانه چون تجاوز نظامی در ماجرای طبس ؛ طراحی کودتای نوژه و حمایت از رژیم صدام در جنگ تحمیلی ، ادامه یافت.

پس از جنگ تحمیلی نیز امریکا با متهم کردن ایران به حمایت از تروریسم و با طرح ادعاهای بی اساسی چون «محور شرارت» که جورج بوش رییس جمهوری وقت امریکا در سخنرانی خود در سال 2002م. در اشاره به ایران، عراق و کره شمالی به کار برد ، ایران را هدف اقدامات خصمانه جدید قرار داد .
در دهه اخیر نیزامریکا به بهانه مخالفت با برنامه هسته ای ایران ، تحریم ها را وارد تقابل خصمانه خود با ایران کرده است . البته امریکا در این روند همواره انگلیس و برخی متحدان اروپایی را نیز در کنار خود داشته است .
این سیر تاریخی نشان می دهد آمریکا نه فقط در بیش از سه دهه اخیر ، بلکه طی بیش از شصت سال با اقدامات خصمانه بارها در مقابل ملت ایران ایستاده است . در تاریخ معاصر ایران در میان سیر تاریخی مداخلات امریکا و انگلیس در ایران ، کودتای 1953 علیه دولت وقت ایران ، نمونه‌ بارزی از تلاشهای پشت پرده آمریکا و انگلیس برای به دست گرفتن قدرت در ایران، محسوب می شود که سالها بعد و به مرور، با انتشار اسناد آن ، لایه های مختلف آن آشکار شد .
سند تاریخی طبقه‌بندی شده‌ای که روزنامه نیویورک ‌تایمز چندی قبل منتشر کرد‌، در واقع اولین گزارش دولت آمریکا ا ست که با جزئیات به این موضوع پرداخته است.بررسی محتوایی اسناد این گزارش نشان می دهد کودتا ضد دولت قانونی ایران ، با هدف استحکام بخشیدن به ارکان لرزان رژیم شاه انجام شد.
مطابق اسناد طبقه بندی شده ای که بعدها منتشر شد ، نقش سازمان سیا و اقدامات سازماندهی شده برای سرنگونی نخست وزیر وقت ایران در سال 1952 و تا اوت 1953 ، کاملا" آشَکار است .
این اسناد نشان می دهد مسئولیت فرماندهی عملیات کودتای 28 مرداد با "کرمیت روزولت "رییس وقت اداره خاور نزدیک سازمان سیا بود و برای هدایت عملیات کودتا ، آمریکا و انگلیس، ستاد مشترکی در پایگاه اطلاعاتی انگلیس در قبرس تشکیل داده بودند .
عملیات کودتا به کمک عواملی در داخل طی چند مرحله از جمله به راه انداختن تبلیغات منفی با هدف زیر سئوال بردن صلاحیت سیاسی دکتر محمد مصدق، ترغیب شاه به همکاری، پرداخت رشوه به اعضای پارلمان، سازماندهی نیروهای نظامی و نهایتا به راه انداختن تظاهرات‌ عمومی اراذل و اوباش به اجرا در امد .
گزارشی که توسط «دونالد ویلبر» یکی از جاسوسان امریکا در مارس 1954 تنظیم و توسط یکی از مقامات سابق آمریکا در دهه 1980 منتشر شد ؛ نشان‌دهنده نقشی است که امریکا و انگلیس دران مقطع علیه ایران ایفا کردند .
دونالد نیوتن ویلبر ، که پژوهشگر تاریخ معماری ایرانی و اسلامی و از متخصصان فرش ایرانی محسوب می‌شود ، از جمله جاسوسان آمریکایی بود که اسناد نیز همین موضوع را گواهی می دهد. شهرت او بیشتر به خاطر نقش وی در طراحی عملیاتی است که به کودتای ۲۸ مرداد منجر شد.بر اساس این سند عملیات سیا که با کد عملیاتی «تی‌پی‌آژاکس» شناخته می‌شد، با هدف حفظ کنترل غرب بر ذخایر نفتی ایران طراحی شده بود.
این گزارش تاریخی می‌گوید؛ ..." ماموران اطلاعاتی آمریکا مستقیما با افسران سلطنت‌طلب کار می‌ کردند ، نخست‌وزیر های رژیم را عزل و نصب می کردند، مجموعه‌ای از ماموران خود را برای تقویت روحیه شاه ، نزد وی می‌فرستادند و به کمک اعضای حزب کمونیست ایران مجموعه‌ای از بمبگذاری‌ها را پایه‌گذاری کردند و مقالات و کاریکاتورهایی به سفارش آن‌ها در روزنامه‌های ایران منتشر می‌شد ؛
اما تقریبا هیچ چیز آنطور که در طرح به دقت برنامه‌ریزی شده سیا برای روز 15 اوت 1953 پیشبینی شده بود، پیش نرفت/ زیرا مصدق از توطئه طرح‌ ریزی شده اطلاع یافت و زاهدی از مهره های نظامی سرسپرده رژیم مخفی شد . شاه نیز به بغداد و سپس به ایتالیا فرار کرد اما 4 روز بعد با انتشار مطالبی در روزنامه‌ها، و جلب حمایت‌های عمومی، دومین کودتا با موفقیت انجام شد. دو روز پس از آن، مقامات سیا 5 میلیون دلار با هدف کمک به تحکیم قدرت دولت کودتا به ایران انتقال دادند ."
این اسناد و همچنین پژوهش های مستند دیگر نشان می دهد که سیطره بر ایران تا چه اندازه برای امریکایی ها دارای اهمیت بوده است . به همین دلیل هدف امریکا از دخالت مستقیم در ایران چند جانبه بود و امریکا می کوشید تا با تسلط کامل بر ایران از طریق تغییرات سیاسی از نوع سرنگونی دولت قانونی در ایران به اهداف خود برسد . طبیعی بود که یکی از ابزار امریکا در این زمینه ، تبیت استبداد سیاسی درجامعه بود و این استبداد به وضوح بعد از کودتای اوت 1953 بر ایران حاکم شد .

به موازات استبداد داخلی ؛ روابط شاه با امریکا از نیمه دوم دهه 1960 به سرعت توسعه یافت و مداخلات امریکا در ایران طی سال های 1972 تا 1977 بیشتر و محسوس تر شد .
درواقع از سال 1953 تا اواسط دهه 1970که نفوذ آمریکا با تغییرات بعداز کودتای 28 مرداد در صحنه سیاسی ایران بیشتر شد ؛ قدرت های استکباری مسیر خود را بر ای حضور گسترده در ایران هموار می دیدند ، اما برغم این برداشت ، تاریخ سیاسی ایران طی حدود ربع قرن مبارزه انقلابی مردم ایران به رهبری امام خمینی (ره )؛ مفهوم حقیقی مبارزه با استکبار را آشکار کرد و با اوج گیری مبارزات با رژیم شاه ؛ نقش مداخله گرایانه امریکا در ایران فاش شد و سرنوشت سیاسی ایران با سقوط رژیم شاه و پیروزی انقلاب اسلامی رقم خورد .
مطالعه تاریخ سیاسی ایران نشان می دهد که رویدادهای مشابهی از خصومت ورزی های امریکا و انگلیس علیه ایران تجربه شده است که هریک از اهمیت خاصی در تاریخ تحولات سیاسی ایران برخور دار است ، اما در میان این رویدادها ، کودتای امریکایی -انگلیسی ضد دولت وقت ایران در سال 1953 به دلایل متعدد ، برگی ماندگار در تاریخ سیاسی ایران است .
اکنون شصت سال از این رویداد می گذرد اما هنوز ناگفته ها باقی است و هر از گاهی لایه هایی از این رسوایی تاریخی امریکا و انگلیس آشکار می شود .
تاریخ هموراه مملو از وقایعی است که گذشت سالیان دراز هم آنها را به فراموشی نخواهد سپرد. کودتای 28 مرداد نیز یکی از آن رویدادها است که زشتی هایش در اذهان مردم ایران نقش بسته است.
در پیچ و خم تحولات سال های اخیر ، در سال 2000 مادلین آلبرایت وزیر خارجه دولت کلینتون به نقش تاثیرگذار امریکا در کودتای 28 مرداد اذعان ولی ادعا کرد که براندازی دولت ملی ایران در سال 1953 ، موجب پسرفت توسعه سیاسی در ایران شد.
در سال 2009 باراک اوباما رییس جمهوری امریکا و در سال 2011 نیز هیلاری کلینتون وزیر خارجه وقت هم به خاطر این اقدام ابراز تاسف کردند . چند ماه قبل نیز کمیته روابط خارجی پارلمان انگلیس در گزارشی که بیانگر استقبال از مشارکت این کشور در مذاکرات هسته ای ایران است، توصیه کرد ،
« انگلیس به دلیل مشارکتش در کودتای 1953در ایران از این کشور (ایران )عذرخواهی کند.
" آرنولد اولیور، استاد علوم سیاسی دانشکده هیدلبرگ اوهایو و از سربازان باقیمانده جنگ ویتنام ، در مقاله ای در ژوییه سال 2007در بررسی روابط امریکا با ایران می نویسد ".... قبل از آنکه خصومت آمریکایی ها با ایران به نقطه غیرقابل بازگشت برسد ، ما ( امریکا )واقعاً نیازمند آن هستیم یک بحث ملی آگاهانه و منطقی درخصوص رفتار آمریکا با ایران را مطرح کنیم. برای شروع این بحث باید حوادث بسیار مهم سال های پس از کودتای 1953و پیامدهای دیرپای آن را مورد بررسی قرار دهیم.
او می افزاید ؛"..ارزیابی منصفانه این رویدادها ، دلایل نفرت مردم ایران از دولتمردان آمریکا را آشکار می سازد